Klasse COLLEMBOLA Lubbock, 1870
Springstaarten, algemeen.
Dicyrtomina ornata
In Nederland komen veel verschillende soorten springstaarten voor. Voor de indeling ben ik uitgegaan van een lijst die bijgehouden wordt door de EIS-springstaartenwerkgroep.
EIS = European Invertebrate Survey. Deze groep inventariseert de in Nederland voorkomende ongewervelden en maakt het voorkomen van de soorten algemeen bekend.
Dicyrtomina saundersi
Springstaarten (Collembola) lijken veel op insecten maar worden als een aparte primitieve groep beschouwd. Deze over het algemeen zeer kleine beestjes, vaak enkele millimeters of zelfs kleiner, komen soms massaal in de tuin voor. Dat was ook het geval met de afgebeelde Dicyrtomina saundersi die samen met Dicyrtomina ornata en Dicyrtoma fusca begin december 2009 ineens in grote aantallen op het water van de regentonnen liepen. Ik neem aan dat ze uit de bomen zijn gewaaid en na even zoeken vind ik ze ook nog op de bomen. Springstaarten leven onder stenen, op en onder schors, in mos en eigenlijk op alle vochtige plaatsen, waar ze van organisch materiaal en schimmels leven.
Er staat een zeer goed artikel van Nico van Straalen gepubliceerd: 06 januari 2014 op de website van de Stichting Geologische Aktiviteiten:
Evolutie van Collembola: sleutel tot de oorsprong van de insecten.
Dicyrtomina ornata
Dicyrtoma fusca
Springstaarten zijn er in vele maten. Er zijn kleine van ruim 0,1 mm en grote, de grootste soort wordt 17 mm.
De kleinste soort die ik op de foto heb gezet is ongeveer 0,25 mm groot, de grootste ongeveer 4 mm.
Af en toe heb je geluk, zoals bij de foto die hieronder staat. Zitten er voor mijn lens ineens twee soorten springstaarten,
beide volwassen maar zeer verschillend in grootte.
Een grote Dicyrtoma fusca
en een kleine Sminthurinus aureus.
Dan komt het probleem van de dieptescherpte.
Je hebt maar enkele tienden van een mm die scherp op de foto komt. Je zult dus zo moeten draaien dat
van beide dieren de kop er goed op staat, dat is hier gelukt.
Dicyrtoma en Sminthurinus
Net als alle geleedpotigen hebben de springstaarten een uitwendig skelet of exoskelet. Dit dient voor bescherming
en voor stevigheid. Het nadeel van zo'n exoskelet is dat het niet meegroeit. Als het dier groter wordt moet
hij vervellen, onder de oude huid ontstaat een nieuwe en de oude wordt gedeeltelijk afgebroken.
Dan komt er
een moeilijke en kwetsbare periode, het dier moet uit de oude huid kruipen, de nieuwe huid is dan nog zacht
en door lucht of vocht op te nemen kan het dier ineens een stuk groter worden. De nieuw gekregen ruimte kan dan
weer worden vol gegroeid voordat opnieuw een vervelling moet plaatsvinden. Zijn de dieren eenmaal volwassen dan
stopt meestal het vervellen, de dieren worden niet groter. Er zijn echter ook geleedpotigen, waaronder de springstaarten,
die hun hele leven lang
doorgaan met groeien en vervellen. Op de vier foto's hier onder zie je hoe de vervelling in zijn werk gaat, de
oude huid blijft achter het dier liggen.
Lepidocyrtus violaceus, vervellen
Lepidocyrtus violaceus, vervellen
Lepidocyrtus violaceus, vervellen
Lepidocyrtus violaceus, vervellen
Podura aquatica, start van de vervelling
De huid van de springstaarten is extreem waterafstotend, hydrofoob. Er wordt veel onderzoek naar gedaan omdat men de reden ervan graag wil weten. Misschien is het principe te gebruiken in allerlei toepassingen voor mensen, denk aan echt waterafstotende kleding. Je kunt het heel duidelijk zien als er kleine waterdruppels op het lichaam van de dieren zitten. Deze druppels spreiden niet uit, maar vormen een volkomen rond bolletje op de huid.
Bilobella braunerae met waterdruppels
Veel soorten springstaarten hebben net als vlinders schubben op het lichaam. Deze schubben laten makkelijk los en als er veel schubben verloren zijn zie je soms geel gekleurde dieren die normaal grijs of zwart zijn, doordat je dan de naakte huid ziet.
Tomocerus spec. veel schubben verloren
Soms treden interferentie kleuren op zodat je verschillende kleuren ziet als je onder een andere hoek kijkt. Dit komt ook voor bij Tomocerus vulgaris die daardoor in de zon zijn karakteristieke goud glimmende ringen aan de achterkant van de lichaam segmenten krijgt.
Tomocerus vulgaris, schubben
Springstaarten zijn van gescheiden geslacht, er zijn dus vrouwen en mannen.
De sperma overdracht is indirect, de spermatofoor wordt of op de ondergrond of direct op de genitale opening van
het vrouwtje geplaatst, afhankelijk van de soort springstaart.
Soms heb je geluk en zie je bij het bekijken van een foto iets dat je niet hebt
waargenomen toen de foto werd gemaakt. Zo staat op de foto van deze springstaart een spermatofoor naast de
middelste rechter poot. Het dingetje dat eruitziet als een glazen paaltje met een helder bolletje aan de bovenkant.
Voor de duidelijkheid heb ik de rest van de foto iets donkerder gemaakt, de spermatofoor staat in een lichter rechthoekje.
Dicyrtomina ornata met spermatofoor
spermatofoor
Een heel uitzonderlijke waarneming doe ik op 11-11-2014. Bij het omdraaien van afgevallen eikenbladeren, zie ik veel soorten zeer kleine springstaartjes. Onder andere Sphaeridia pumilis, een springstaart waarvan de vrouwtjes maximaal 0,5 mm de mannetjes 0,25 mm lang worden. Van deze soort zitten er twee tegen elkaar aan. Dus enkele foto's gemaakt en ik blijk een unieke gebeurtenis te hebben vastgelegd. Deze springstaarten soort is een van de weinige waarbij er direct sperma overdracht plaatsvindt tussen de geslachten. Normaal houden ze elkaar bij de antennes vast, hier zit het mannetje zo te zien stevig achter onder het vrouwtje.
Sphaeridia pumilis, paring
Sphaeridia pumilis, paring
Bij het fotograferen vallen soms dingen op die vreemd zijn. Bij de Deuterosminthurus bicinctus vind
er een soort dans plaats van de man en vrouw te voorbereiding van de sperma overdracht. Tijdens het fotograferen zie ik dat er
iets aan de antenne van de man zit waar het vrouwtje aan zit te eten. Na wat zoeken blijkt dat er door de man een spermatofoor
te zijn afgezet die hij voordat de eiwit steel hard is geworden, uitgerekt aan zijn antenne heeft geplakt. Dit houdt hij het vrouwtje voor,
die er van gaat eten. Zo manoeuvreert hij het vrouwtje over de spermatofoor die het vrouwtje dan kan opnemen.
Zie voor een beschrijving (Engels) het artikel van: Janssens, F. & Huskens, M.L. 2017. "Note on the courtship ritual of
Deuterosminthurus pallipes (Bourletiellidae)" op de website collembola.org
vastgeplakt
Springstaarten leggen eieren, vaak zie je deze eieren in groepjes bij elkaar. Kenmerkend voor springstaart eieren is dat het chorion (de eischaal) op de equator openbarst en zich samentrekt naar de polen, het vormt een kap die eventueel afvalt. (info: Frans Janssens). Het is duidelijk te zien bij de eieren op de sterk uitvergrote foto. Daaronder een foto van eieren die op punt van uit komen staan. Duidelijk zijn de oogjes en de antennes te zien. Dit zouden eieren van dezelfde soort kunnen zijn. Eronder een combinatie foto van eieren en een springstaart die naar ik aanneem een deel van deze eieren heeft gelegd. Beide in dezelfde vergroting, zodat je kunt zien hoe groot de eieren zijn.
Collembola eieren
Collembola eieren
volwassen Collembola en eieren
Onder zie je twee foto's van een kroos blad met daarin de eieren van Sminthurides aquaticus of S. penicillifer. Deze springstaarten eten gaten in het kroos en leggen daar een ei in. Op de bovenste foto zie je links een geel vers ei daarnaast een bruin ei, bruin door faeces waarmee het is afgedekt, dan het gat dat achter blijft als het ei is uitgekomen. Op de tweede foto zijn de embryo's te zien door de eischaal heen.
eieren van Sminthurides in kroos
eieren van Sminthurides in kroos
De springstaartjes vormen een belangrijke voedselbron voor andere kleine dieren. In de terrarium hobby worden ze toegepast als voer voor kleine kikkers en kun je ze zelfs in de handel kopen, speciaal gekweekt als kikkervoer. Je ziet regelmatig dat een springstaart het slachtoffer van een ander dier is geworden zoals: van spinnen, roofmijten, pseudoschorpioenen en een vlieg.
Sinella curviseta te koop als voer
Ascari mijt parasiteert een springstaart
hangmatspin eet springstaart
Arctosa perita eet Entomobrya multifasciata
Ozyptila praticola eet Tomocerus vulgaris
roofmijt eet Dicyrtomina ornata
pseudoschorpioen eet Isotoma anglicana
Neobisium sp. eet Lepidocyrtus
Aphidoletes larve eet Isotoma viridis
Tachypeza nubila eet Orchesella flavescens
keverlarve eet Tomocerus spec.
Zeer zelden zie je dat een springstaart dient als transportmiddel. Waarschijnlijk doen de mijten niet meer dan mee liften en vallen de springstaart verder niet lastig. Op de foto zitten er een zeer groot aantal mijten op een Allacma fusca. Op de andere foto liften behalve heel even een springstaart, meerdere wormen mee, nematoden, eveneens waarschijnlijk alleen lifters.
Allacma fusca met mijten als lifters
Dicyrtomina ornata met nematoden als lifters
De foto van de onderkant toont duidelijk de vork (furcula), het springsstaartje waar de hele groep
naar is genoemd. Met dit springstaartje kunnen de dieren kleine sprongen maken, ongericht, om te ontsnappen in noodgevallen.
Behalve de springstaart is ook duidelijk zichtbaar de verdikking (retinaculum) waarmee de vork wordt vastgezet.
Tussen de vork, aan de voorkant is een uitstulping zichtbaar,
de collophore, een orgaan dat water op kan nemen en uitscheiden en dienst doet bij de osmoregulatie.
Aan de zijkant van de collofoor worden na hetspringen twee uitstulpingen (vesicles) uitgestoken (zie gele pijltjes op de andere foto) die
een soort stabilisatie vormen, hiermee blijft het diertje plakken aan de ondergrond en kan zich makkelijker oprichten.
Dit orgaan (vesicle) heeft meerdere functies, het water wordt hier ook mee opgenomen. Meestal drinkt
het dier van de waterfilm van het oppervlak waar hij op zit. Hieronder een volgens Frans Janssens unieke foto, de eerste
waarop te zien is dat het dier ook kan drinken van de dauwdruppels op zijn lichaam.
Dicyrtomina ornata onderkant
Dicyrtomina ornata onderkant
Sminthurus viridis
Het gebeurt niet vaak dat je zieke of dode springstaarten vindt. Daarom ben ik ook zeer verbaasd als ik eind 2012 in een natuur gebied bij ons in de buurt ineens verschillende dode Dicyrtoma fusca aantref. De dieren zijn heel erg opgezwollen, soms met een grote bol achter de kop. Als je een dag later terugkomt, is er alleen nog een vliesje en de kop als herkenbaar onderdeel. Bij enkele exemplaren lijkt het erop dat er een schimmel op de huid groeit. Later tref ik in de buurt van Hoenderloo ook zo'n opgeblazen springstaart aan, het is dus niet typisch Drents. Het verschijnsel blijkt ook in Engeland voor te komen hoewel het hier duidelijk een andere schimmel betreft. Een webpublicatie is te vinden op de website www.collembola.org van Frans Janssens: Note on a case of lethal pathology in Dicyrtoma fusca (Collembola: Dicyrtomidae) from Holland
Dicyrtoma fusca dood
Dicyrtoma fusca dood
Dicyrtoma fusca dood
Dicyrtoma fusca dood
Dicyrtomina saundersi dood 05-02-2014
Dicyrtomina saundersi dood 05-02-2014
Dicyrtoma fusca dood 18-02-2014
Dicyrtoma fusca dood 17-11-2014
Dicyrtomina saundersi dood 18-02-2014
Dicyrtomina spec. dood 07-11-2014
Dicyrtoma fusca dood 01-03-2017
In maart 2018 maak ik een foto van een springstaart waarop een andere schimmel infectie is te zien, je ziet groene staafjes en een vergroeiing van het oog. Deze schimmel behoort tot de groep van de Laboulbeniales. Deze schimmels leven op geleedpotigen en zijn vooral bekend door het aantasten van kevers. Vooral bij lieveheersbeestjes komt het vaak voor. Een mycelium ontbreekt bij deze groep, er is één cel die gehecht is in de huid van de gastheer en daarboven zitten een klein aantal cellen die het vruchtlichaam vormen en de sporen. Er zijn al 2000 soorten beschreven terwijl de eerste beschrijvingen uit 1853 stammen. De vruchtlichamen zijn extreem klein en daardoor moeilijk te determineren. Het blijkt dat de schimmel heel soort specifiek is voor wat betreft de gastheer.
Katianna met Laboulbeniales infectie
Katianna normaal dier
lieveheersbeestje met Laboulbeniales infectie
Je kunt proberen je foto's van springstaarten op naam te brengen met de fotosleutel,
click daarvoor op de foto hieronder.
Bedankt
Voor de determinatie via Flickr dank aan Frans Janssens
Voor de determinatie via forum.waarneming.nl dank aan Matty Berg