Order: Opiliones, Hooiwagens

Er zijn zeven pagina's, deze pagina met algemene informatie en vier pagina's met de soorten. Verder nog twee met buitenlandse waarnemingen tijdens vakanties:

Algemene informatie.

Hooiwagens zijn niet giftig.

Hooiwagens worden vaak spinnen genoemd maar ze zijn een aparte orde. Hooiwagens hebben geen mogelijkheid om een web te spinnen, ze kunnen geen zijde produceren. Wat ook ontbreekt, zijn de gifklieren die spinnen wel hebben. Het verhaal dat de hooiwagens heel erg giftig zijn klopt dus niet. Wel kunnen ze ter verdediging een stinkende vloeistof loslaten.

Hooiwagens hebben geen gifklieren en zijn niet giftig

Voedsel

Rilaena triangularis, juveniel, eet een springstaart

Hooiwagens zijn over het algemeen alleseters. Ze eten dus zowel plantaardig als dierlijk voedsel, hoewel er soorten zijn die alleen dierlijk voedsel nemen. Vaak zijn het aas eters en leven ze verder van rottende planten, kleine ongewervelden enz.
Hun voedsel verkleinen ze met de scharen die aan de cheliceren zitten. Hieronder op de foto van een dood mannetje strekpoot, dat ik in een spinnenweb heb gevonden, kun je duidelijk zien hoe dit zit. Het is een soort kreeftenschaar. Het geheel bestaat uit drie onderdelen, het eerste onderdeel staat naar voren, de tweede naar beneden en vormt met het derde de schaar. Het dode dier heb ik op zijn rug neergelegd, zodat je de scharen goed ziet. Vaak zijn deze cheliceren bij de mannetjes vergroot. Een goed voorbeeld vormt de man van de gewone hooiwagen, die je van afstand kunt herkennen aan de grote cheliceren. Naast de cheliceren zitten de pedipalpen, op de foto steken ze naar voren en lopen uit beeld. Bij de strekpoot zijn de pedipalpen gevorkt, waaraan je de soort kunt herkennen. Vaak zijn ze verschillend uitgevoerd bij de geslachten, bij de strekpoot heeft de man dunnere pedipalpen dan het vrouwtje en bij de vrouw zitten er haren op.
Verder zie je aan beide kanten de vier loop poten, dat wil zeggen de aanhechting, want dit exemplaar is een aantal poten kwijt.

strekpoot, Dicranopalpus ramosus ♂

Vervellen

Net als alle andere geleedpotigen vervellen de hooiwagens. Na een aantal vervellingen zijn ze volwassen en dan vervellen ze niet meer. Om te vervellen gaan ze ergens aan hangen en komen helemaal uit hun oude huid, zoals de hooiwagen op de foto. Hebben de hooiwagens normaal al veel (8) poten nu is het helemaal een bos, acht poten aan het pas vervelde exemplaar en acht van het oude vel. Lege huiden vind je vaak onderaan de holle zijde van op de grond liggende stukken schors.

Strekpoot, Dicranopalpus ramosus

Voortplanting

Hooiwagens leven over het algemeen een jaar en de voortplanting gaat via eieren. Er vindt inwendige bevruchting plaats, bij de paring staan de dieren tegenover elkaar. De vrouwtjes zetten de eieren met een legboor af in de grond of op vochtige plaatsen zoals in spleten in de schors van bomen. De meeste soorten overwinteren als ei. Op de foto's hieronder een vrouw Leiobunum spec A en Platybunus pinetorum met legboor, een man Platybunus pinetorum met zichtbaar voortplantingsorgaan en de paring bij Opilio saxatilis.

Leiobunum spec A, legboor zichtbaar

Platybunus, legboor zichtbaar
Platybunus pinetorum, legboor zichtbaar

Platybunus pinetorum ♂

Opilio saxatilis

een spin en een hooiwagen

spin
spin

hooiwagen

Het verschil tussen hooiwagens en spinnen is, dat hooiwagens uit één bolletje met poten bestaan, spinnen hebben altijd een kop borststuk met een achterlijf dus een duidelijke tweedeling. De ogen staan bij de hooiwagens op een heuveltje boven op het lichaam, ze hebben twee ogen, spinnen hebben doorgaans acht of zes ogen.

Langpoot:

In het Engels noemt men de hooiwagens: harvestmen of daddy longlegs. De laatste naam is, net als het Nederlandse langpoot, verwarrend omdat die ook wordt gebruikt voor een spin en voor langpootmuggen.

langpootmug_langpoot

trilspin_langpoot

hooiwagen_langpoot

Mijten

Hooiwagens hebben vaak last van parasitaire mijten. Op de poten, maar ook op het lichaam. Het zijn de larven van de fluweelmijt, zie ook de bladzijde diversen met meer informatie over en foto's van de fluweelmijt.

Platybunus pinetorum met mijt

Mitopus morio met mijten

Rilaena triangularis, juveniel met mijt

Pseudoschorpioen

Pseudoschorpioenen zijn zeer kleine spinachtigen die leven van kleine geleedpotigen. Om zich over grotere afstanden te verplaatsen, houden ze zich soms vast aan de poten van grote insecten zoals kevers en vliegen. Half mei 2018 zitten meerdere op Platybunus pinetorum in de buurt van Schoonoord. De Pseudoschorpioenen gebruiken de hooiwagen alleen als vervoermiddel, ze liften mee.

Platybunus pinetorum met Pseudoschorpioenen

Platybunus pinetorum met Pseudoschorpioen

langpootmug met Pseudoschorpioenen

Soorten

In Nederland komen nu 33 soorten voor. Wereldwijd ongeveer 7000 soorten. Een overzicht van de Nederlandse soorten uit 1975 vermeldt 21, (Spoek 1975). pdf Engels. De laatste jaren zijn er dus liefst 12 soorten bijgekomen. Het zijn soorten uit het zuiden van Europa en Noord Afrika die uitbreiden naar het noorden. Hieronder een lijst in volgorde van eerste waarneming met achteraan de auteur die de eerste waarneming in Nederland beschreef. Enkele met de mogelijkheid dit document te downloaden vanaf de website van Naturalis.nl, natur-in-nrw.de en eis-nederland.nl:

1991 Opilio canestrinii (Thorell, 1876) (Weele 1993)
1993 Dicranopalpus ramosus (Simon, 1909) (Cuppen 1994)
1997 Nemastoma bimaculatum (Fabricius, 1775) (Wijnhoven 1997)
1997 Trogulus nepaeformis (Scopoli, 1763) (Wijnhoven 1998ab
1998 Platybunus pinetorum (C.L. Koch, 1839) (Wijnhoven 1998ba)
2002 Leiobunum sp. A (Wijnhoven et al. 2007) (pdf)
2003 Astrobunus laevipes laevipes (Canestrini, 1872) (Wijnhoven 2003) (pdf)
2004 Nelima sempronii Szalay, 1951 (Wijnhoven 2005) (pdf)
2006 Nelima doriae (Canestrinii, 1871) (Wijnhoven 2007) (pdf)
2012 Leiobunum religiosum Simon, 1879 (Noordijk & Bink 2014) (pdf)
2014 Trogulus nepaeformis (Wijnhoven 2014)

Bedankt

Graag wil ik Joost Vogels, Arp Kruithof en Hay Wijnhoven bedanken voor de grote hoeveelheid informatie die ze me hebben verschaft via het forum van Waarneming.nl. Hierdoor werd mijn interesse in de hooiwagens sterk aangewakkerd.

literatuur:

Arthofer W, Rauch H, Thaler-Knoflach B, Moder K, Muster C, Schlick-Steiner BC, Steiner FM. How diverse is Mitopus morio? Integrative taxonomy detects cryptic species in a small-scale sample of a widespread harvestman. — Mol Ecol. 2013 Jun 4. doi: 10.1111/mec.12340. (Epub ahead of print)
Cuppen, J.G.M. 1994. Dicranopalpus ramosus, a new species of harvestman for the Netherlands (Opilionida: Phalangiidae). — Entomologische Berichten, Amsterdam 54: 176-178.
Martin, O.Y. & Goodacre, S.L. 2009. Widespread infections by the bacterial endosymbiont Cardinium in arachnids — 2009. The Journal of Arachnology 37:106-108
Meijer, J. 1973. Some remarks on the systematics of the Mitostoma chrysomelas group (Arichnida, Opilionida Nemastomatidae) — Zoologische mededelingen Leiden deel 46 no 9 blz 117-127
Noordijk, J. 2014. Laatste populaties van de hooiwagen Opilio parietinus (Opilionida: Phalangiidae) in Nederland. — Entomologische Berichten, 74(1-2). 2014: 21-27.
Noordijk, J. & Bink, J. 2014. Leiobunum religiosum (Opiliones:Sclerosomatidae), een nieuwe hooiwagensoort voor de Nederlandse fauna. — Entomologische Berichten, 74(4). 2014: 21-27.
Spoek, G.L. 1975. De hooiwagens (Oplionida) van Nederland. — Wetenschappelijke Mededelingen knnv 50: 1-32.
Weele, R. van der 1993. Opilio canestrinii nieuw voor de Nederlandse fauna (Opilionida: Phalangiidae). — Entomologische Berichten, Amsterdam 53: 91.
Wijnhoven, H. & P. Koomen 1997. Nemastoma bimaculatum in Nederland (Arachnida: Opilionida). — Nederlandse Faunistische Mededelingen 7: 5-6.
Wijnhoven, H. 1998a. De kleine hooiwagen Nemastoma dentigerum Canestrini (Opilionida, Nemastomatidae). — Nieuwsbrief Spined 13: 1-5.
Wijnhoven, H. 1998b. De hooiwagen Platybunus pinetorum, nieuw voor de fauna van Nederland (Opiliones: Phalangiidae). — Entomologische Berichten, Amsterdam 59: 233-237.
Wijnhoven, H. 2005. De hooiwagen Nelima sempronii nieuw voor Nederland (Opiliones: Phalangiidae). — Nederlandse Faunistische Mededelingen 22: 1-6.
Wijnhoven, H. 2007 de hooiwagen Nelima doriae nieuw voor nederland (arachnida: opiliones). — Nederlandse Faunistische Mededelingen 26: 69-75.
Wijnhoven, H. Schöhofer, A.L. & Martens, J. 2007 An unidentified harvestman Leiobunum sp. alarmingly invading Europe (Arachnida: Opiliones). — Arachnol.Mitt. 34: 27-38.
Wijnhoven, H. (2011) Notes on the biology of the unidentified invasive harvestman Leiobunum sp. (Arachnida: Opiliones). Arachnologische Mitteilungen, Vol.41, pp.17-30.
Wijnhoven, H. & Noordijk, J. 2011 Platybunus pinetorum, een volgende hooiwagen die Nederland verovert (Opiliones: Phalangiidae) — Nederlandse Faunistische Mededelingen 36: 9-14.
Wijnhoven, H. & Noordijk, J. & Heijerman, T. 2014 het hooiwagengenus trogulus in nederland (opiliones: trogulidae) — Nederlandse Faunistische Mededelingen 42: 1-10.

Lijst Nederlandse Soorten:

familie: Ischyropsalididae, 1 soort in Nederland,
alleen drie exemplaren eind jaren 1960 (Spoek 1975)
Ischyropsalis hellwigi (Panzer, 1794)
familie: Nemastomatidae, 5 soorten in Nederland
Mitostoma chrysomelas (Hermann, 1804)
Nemastoma bimaculatum (Fabricius, 1775)
Nemastoma dentigerum Canestrini, 1873
Nemastoma lugubre (Mueller, 1776)
Paranemastoma quadripunctatum (Perty, 1833)
familie: Phalangiidae 14 soorten in Nederland
Dicranopalpus ramosus (Simon, 1909). - Strekpoot
Lacinius ephippiatus (C.L. Koch, 1835).
Lophopilio palpinalis (Herbst, 1799).
Mitopus morio (Fabricius, 1795).
Odiellus spinosus (Bosc, 1792).
Oligolophus hanseni (Kraepelin, 1896).
Oligolophus tridens (C.L. Koch, 1836). - Drietand hooiwagen
Opilio canestrinii (Thorell, 1876). - Rode hooiwagen
Opilio parietinus (De Geer, 1778). - Muur hooiwagen
Opilio saxatilis C.L.Koch 1839.
Paroligolophus agrestis (Meade, 1855). - Bonte hooiwagen
Phalangium opilio Linnaeus, 1758. - Gewone hooiwagen
Platybunus pinetorum (C.L. Koch, 1839).
Rilaena triangularis (Herbst, 1799). - Voorjaars hooiwagen
familie: Sclerosomatidae 9 soorten in Nederland
Astrobunus laevipes (Canestrini, 1872).
Homalenotus quadridentatus (Cuvier, 1795).
Leiobunum blackwalli Meade, 1861.
Leiobunum religiosum Simon, 1879.
Leiobunum rotundum (Latreille, 1798).
Leiobunum spec A. - Reuzenhooiwagen.
Nelima doriae (Canestrini, 1871)
Nelima gothica (Lohmander, 1945).
Nelima sempronii (Szalay, 1951).
familie: Trogulidae, 4 soorten in Nederland
Anelasmocephalus cambridgei (Westwood, 1847)
Trogulus closanicus Avram, 1971.
Trogulus nepaeformis (Scopoli 1763)
Trogulus tricarinatus (Linnaeus, 1758).