Order: Opiliones, Hooiwagens
Familie: Phalangiidae
Platybunus pinetorum ♀
Soortenoverzicht:
- Familie: Phalangiidae 15 soorten in Nederland
- Dicranopalpus ramosus (Simon, 1909). - Strekpoot
- Lacinius ephippiatus (C.L. Koch, 1835).
- Lophopilio palpinalis (Herbst, 1799).
- Megabunus diadema (Fabricius, 1779).
- Mitopus morio (Fabricius, 1795).
- Odiellus spinosus (Bosc, 1792).
- Oligolophus hanseni (Kraepelin, 1896).
- Oligolophus tridens (C.L. Koch, 1836). - Drietand hooiwagen
- Opilio canestrinii (Thorell, 1876). - Rode hooiwagen
- Opilio parietinus (De Geer, 1778). - Muur hooiwagen
- Opilio saxatilis C.L.Koch 1839.
- Paroligolophus agrestis (Meade, 1855). - Bonte hooiwagen
- Phalangium opilio Linnaeus, 1758. - Gewone hooiwagen
- Platybunus pinetorum (C.L. Koch, 1839).
- Rilaena triangularis (Herbst, 1799). - Voorjaars hooiwagen
Strekpoot, Dicranopalpus ramosus
Eén soort uit deze familie is erg makkelijk herkenbaar, het is de strekpoot
Dicranopalpus ramosus. De naam zegt het al dit dier zit meestal met gestrekte poten, alle vier naast elkaar
en heeft dan ook nog typisch voor deze soort erg lange gevorkte palpen, geen poten maar mondwerktuigen.
Het lijkt erop dat hij vijf paar poten heeft, dat is dus niet zo, alle hooiwagens hebben vier paar poten net als
de spinnen trouwens en de mijten, vandaar dat ze worden ingedeeld bij de spinachtigen.
Origineel kwam deze soort voor in Marokko, maar is nu over geheel Europa verspreid.
Deze soort komt pas sinds 1993 (eerste waarneming)
in Nederland voor (Cuppen 1994) maar is nu al een gewone soort geworden,
ze zijn vrij laat in het jaar volwassen, meestal vanaf augustus.
Lichaamslengte vrouwtjes tot 6mm, mannetjes tot 4mm. De vrouwtjes hebben een bult achter op het lichaam.
Verder zijn de pedipalpen van het vrouwtje ronder en meer behaard dan van het mannetje.
Er is individueel veel verschil in kleur, zie de foto van een heel donker vrouwtje.
De kleurvorm waarbij een donkere band over de ogen loopt, wordt op de Duitse website
Wiki des Spinnen-Forums
de kleurvorm "Zorro" genoemd.
Strekpoot, Dicranopalpus ramosus ♀
Strekpoot, Dicranopalpus ramosus ♂
Strekpoot, Dicranopalpus ramosus ♀
Strekpoot, Dicranopalpus ramosus ♀
Strekpoot, Dicranopalpus ramosus ♀
Strekpoot, Dicranopalpus ramosus ♂
Strekpoot, Dicranopalpus ramosus ♂
Strekpoot, Dicranopalpus ramosus ♂
Strekpoot, Dicranopalpus ramosus ♂, in zijn geheel op de foto
Zelfs de aller jongste dieren van deze soort zijn al te herkennen aan de gevorkte palpen.
Dicranopalpus ramosus juveniel
Dicranopalpus ramosus juveniel
Dicranopalpus ramosus juveniel
Dicranopalpus ramosus juveniel
Lacinius ephippiatus
Lacinius ephippiatus is een middelgrote hooiwagen met op de rug een rechthoekige zadeltekening, tenminste bij mannen. Er is een drietand voor de ogen. Vrouwen worden maximaal 4,8 mm, Mannen 4,3 mm. Deze soort dieren vind ik in het bos onder stukken los schors. Op enkele plaatsen in het bos heb ik daar gevonden los schors met de holle kant naar onderen neergelegd. Op mijn wandelingen controleer ik deze stukken schors iedere keer en vaak blijkt er een hooiwagen onder te zitten. Ik heb sterk de indruk dat het een favoriete plaats voor hooiwagens is om onder te vervellen.
Lacinius ephippiatus ♀
Lacinius ephippiatus ♀
Lacinius ephippiatus ♂
Lacinius ephippiatus ♂
Lophopilio palpinalis
Lophopilio palpinalis wordt tot 4mm lang. Eerst wat foto's van een nog onvolwassen dier. Volgens het boekje is deze soort vanaf augustus volwassen. Kenmerkend zijn vier tandjes op de oogheuvel waarbij de tweede iets langer is, vanaf de zijkant lijkt het een kroontje. Vooraan bevindt zich een drietand met de middelste tand als langste.
Lophopilio palpinalis, juveniel
Lophopilio palpinalis, juveniel
Lophopilio palpinalis, juvenile
Lophopilio palpinalis, juvenile
Lophopilio palpinalis, juveniel
Lophopilio palpinalis
Lophopilio palpinalis
Lophopilio palpinalis
Lophopilio palpinalis
Megabunus diadema
Megabunus diadema wordt tot 4mm lang. De soort staat al jaren als verwacht voor Nederland aangegeven en is in 2020 daadwerkelijk in Nederland aangetroffen. Bekend was hij van Frankrijk, Engeland en Noorwegen. Je kunt de soort erg makkelijk herkennen aan de lange dorens op de oogheuvel.
Megabunus diadema
Mitopus morio
De vrouwtjes worden tot ruim 8,2mm, mannetjes tot 5,3mm. Het is van de hooiwagens de soort die het grootste verspreidings gebied heeft, alle gematigde en koude gebieden van Europa, Azië en Noord Amerika. De soort is langpotig, al hebben de dieren uit koudere gebieden (het hooggebergte en de noordelijke koude gebieden) kortere poten. Deze dieren hebben vaak een lichte streep op de rug. Bij dieren uit Nederland en Noord Duitsland kan deze lichte streep ook voorkomen.
Mitopus morio juveniel
Mitopus morio juveniel
Mitopus morio ♂
Mitopus morio ♀
Mitopus morio ♂
Mitopus morio ♀
Mitopus morio ♀
06-07-2013. Volgens een recente internet publicatie van 4 juni 2013 Arthofer et al. 2013 (Epub) is het niet zo eenvoudig als hierboven beschreven. Er blijken minstens drie, nauwelijks van elkaar te onderscheiden, soorten in Oostenrijk voor te komen. Dit is gebleken uit een onderzoek aan een beperkt aantal dieren en er zal meer onderzoek aan deze soort moeten worden gedaan voordat er een definitieve publicatie komt.
Odiellus spinosus
Odiellus is een zeldzame hooiwagen. Het is een soort die je vooral aantreft in tuinen die voor een groot deel zijn bestraat. Hij houdt van warmte. Deze soort hooiwagen heeft korte poten en een groot lichaam, alleen daardoor valt hij al op. Verder staan er drie tanden voor de oogheuvel waarvan de wortels tot in de oogheuvel lijken door te lopen. Een makkelijk te herkennen soort dus. De vrouwtjes worden tot 10,5mm, mannetjes tot 8,5mm.
Odiellus spinosus, juveniel 2,7 mm
Odiellus spinosus, juveniel
Odiellus spinosus
Odiellus spinosus
Odiellus spinosus
Oligolophus hanseni
De hooiwagen Oligolophus hanseni is klein en lijkt veel op de drietandhooiwagen. Beide dieren hebben voor de ogen aan de rand van het lichaam een aantal tanden. Hanseni heeft vijf tandjes op een rij waar de drietand er drie heeft. Vrouwtjes van deze soort kunnen maximaal 5mm, mannetjes 3,5mm worden. Het is een algemeen voorkomende soort die vaak op beuken stammen zit en onder stukken dood schors.
Oligolophus hanseni, juveniel
Oligolophus hanseni
Oligolophus hanseni
Oligolophus hanseni
Oligolophus hanseni
Oligolophus hanseni
Drietandhooiwagen, Oligolophus tridens
De Drietandhooiwagen, Oligolophus tridens heeft drie stekeltjes voor de oogheuvel waarvan de middelste het langst is. De tekening op de rug is een niet erg duidelijk afgetekend rechthoekig zadel, dat aan de achterkant eindigt in twee naar achteren gebogen halve cirkels. Daarachter zie je vaak nog twee stippen. Het komt ook voor dat het lichaam erg licht van kleur is zonder dat het zadel zichtbaar is, de kleur is dus een niet bruikbaar kenmerk bij deze soort. Overigens zijn ook andere soorten variabel in kleur. De eerste twee foto's laten de drietand en de rugtekening bij het vrouwtje goed zien. Bij de onderste foto van de man is ook duidelijk zichtbaar dat de middelste van de drie tanden het langst is. Beide geslachten kunnen een lichaamslengte van 5,2 mm halen. Ze hebben korte poten, het zijn kleine dieren en het is een veel voorkomende soort. Onder losliggend schors in het bos en tussen het gras en onkruid kom je ze veel tegen, ook zitten ze vaak op de bladeren van de brandnetel.
Drietandhooiwagen, Oligolophus tridens
Drietandhooiwagen, Oligolophus tridens
Drietandhooiwagen, Oligolophus tridens
Drietandhooiwagen, Oligolophus tridens
Drietandhooiwagen, Oligolophus tridens, ♂
Drietandhooiwagen, Oligolophus tridens, ♂
Rode hooiwagen, Opilio canestrinii
Deze hooiwagen is voor het eerst in Nederland waargenomen in 1991 (Van der Weele 1993), tegenwoordig is het een veel voorkomende soort. Herkenbaar door de lichte dwars strepen op de rug. De oogheuvel is hoog en heeft tot vijf tanden, de ogen zijn wit omrand. De poten zijn voorzien van rijen zwarte tandjes en zijn zeer lang. Lichaamslengte vrouwtjes tot 8.1mm, mannetjes tot 6.1mm. Volwassen vanaf juli tot en met december.
Rode hooiwagen, Opilio canestrinii net verveld, oude huid ligt er onder
Rode hooiwagen, Opilio canestrinii ♂
Rode hooiwagen, Opilio canestrinii ♂
Rode hooiwagen, Opilio canestrinii ♂
Rode hooiwagen, Opilio canestrinii ♂
Rode hooiwagen, Opilio canestrinii ♀
Rode hooiwagen, Opilio canestrinii ♀
Rode hooiwagen, Opilio canestrinii juveniel
Rode hooiwagen, Opilio canestrinii juveniel
Rode hooiwagen, Opilio canestrinii juveniel
Opilio parietinus
Opilio parietinus vroeger één van de meest voorkomende soorten nu bijna geheel verdrongen door Opilio canestrinii. De muur hooiwagen lijkt wel op de rode hooiwagen maar de kenmerkende witte dwarsstrepen ontbreken. De vrouwtjes worden tot 7,8 mm lang, de mannetjes tot 6,5 mm. De dieren zijn volwassen vanaf augustus tot eind november. Deze soort leeft op de muren van gebouwen en in holen. De foto's zijn gemaakt op één van de twee laatste vindplaatsen van deze soort in Nederland, in een spoortunneltje tussen Wijlre en Eys in Zuid Limburg. De andere vindplaats is in Rotterdam onder een viaduct. Beide vindplaatsen zijn koud en donker en waarschijnlijk kan Opilio parietinus daar beter tegen dan Opilio canestrinii. (Noordijk, 2014)
Opilio parietinus, juveniel
Opilio parietinus, ♀
Opilio parietinus, ♀
Opilio parietinus, ♂
Opilio parietinus, ♂
Tunnel Eys
Opilio saxatilis
Deze hooiwagen is van oorsprong een Zuid Europese soort die door de mens over geheel Europa is verspreid. De soort houdt van droge warme plaatsen. De vrouwtjes worden tot 6 mm lang, de mannetjes tot 5,2mm. Ze zijn volwassen vanaf juli tot december. Kenmerkend voor deze soort is de lichtere streep midden over de rug.
Opilio saxatilis
Opilio saxatilis
Opilio saxatilis, juveniel
Opilio saxatilis, juveniel
Bonte hooiwagen, Paroligolophus agrestis
Kleine, kort potige soort. Brede lichte streep over de rug en een vijftandig heuveltje voor op het lichaam. Lichaamslengte vrouwtjes tot 4.5mm, mannetjes tot 3.6mm. De dieren zijn volwassen vanaf juli en kunnen bij zachte winters tot aan maart worden waargenomen.
Bonte hooiwagen, Paroligolophus agrestis
Bonte hooiwagen, Paroligolophus agrestis
Bonte hooiwagen, Paroligolophus agrestis
Bonte hooiwagen, Paroligolophus agrestis
Bonte hooiwagen, Paroligolophus agrestis, pas verveld adult
Bonte hooiwagen, Paroligolophus agrestis
Bonte hooiwagen, Paroligolophus agrestis
juveniel
Bonte hooiwagen, Paroligolophus agrestis
juveniel
Gewone hooiwagen, Phalangium opilio
Grote langbenige hooiwagen met een karakteristieke witte onderkant. Lichaamslengte vrouwtjes tot 7mm, mannetjes tot 6mm. Op de rug een duidelijke zadel tekening. De mannetjes hebben een zeer grote doorn op de cheliceren, dit is zeer opvallend en maakt de mannen makkelijk herkenbaar. De vrouwtjes kun je eventueel verwarren met die van Mitopus morio, maar zijn duidelijk te herkennen aan de twee tanden boven de cheliceren, de twee witte puntjes op de foto die je ziet uitgaande van de oogheuvel naar voren op de rand van het witte vlak dat je dan tegenkomt. Dit is een soort die van warmte houdt en je kunt hem vinden op open plaatsen, zelfs in de zon. In donkere bossen zul je hem niet aantreffen.
Gewone hooiwagen, Phalangium opilio ♂
Gewone hooiwagen, Phalangium opilio ♂
Gewone hooiwagen, Phalangium opilio ♀
Gewone hooiwagen, Phalangium opilio ♀
Gewone hooiwagen, Phalangium opilio ♀
Gewone hooiwagen, Phalangium opilio juveniel
Gewone hooiwagen, Phalangium opilio juveniel
Gewone hooiwagen, Phalangium opilio juveniel
Er zit een addertje onder het gras bij de determinatie van de gewone hooiwagen, als je denkt dat deze soort al lang volwassen is en je komt een klein exemplaar tegen met een redelijk gladde oogheuvel, ben je geneigd om er een M. morio van te maken. Ook de twee tandjes boven de palpen zijn bij de jonge dieren nog vaak niet aanwezig. Dat overkomt mij bij het dier van de twee foto's hieronder. De foto is gemaakt in januari 2012 en als je dan een kleine hooiwagen vindt denk je aan de kleine soorten. Maar van Phalangium opilio kun je het hele jaar door jonge en nog niet volwassen exemplaren tegen komen. Dit dier zat op een paaltje langs een grasveld in Kampen. Op zo'n open plaats moet je dus eerst eens kijken of het geen gewone hooiwagen kan zijn.
Gewone hooiwagen, Phalangium opilio juveniel 1,3 mm
Gewone hooiwagen, Phalangium opilio juveniel
Gewone hooiwagen, Phalangium opilio vechtende ♂♂
Platybunus pinetorum
Dit is een in Nederland nog zeer zeldzame hooiwagen die naar het lijkt zich sterk aan het
uitbreiden is. Tot 2010 was hij van enkele plaatsen in midden Nederland bekend. In 2011 komen daar bij Zuid Limburg,
omgeving Apeldoorn, omgeving Ommen en de boswachterij Odoorn in Drenthe.
De soort overwintert als juveniel, evenals de voorjaarshooiwagen.
Vanaf eind maart tot eind juni zijn de dieren volwassen. Lichaamslengte vrouwtjes tot 8mm, mannetjes tot 5.6mm.
Deze dieren tref je aan op de koelere plaatsen, vooral dicht bos. De meeste
exemplaren vind ik op de stammen van loofbomen, beuk, berk, eik maar ook op naaldhout. Stammen van naaldbomen
hebben een ruige bast en het is hierop moeilijker om de dieren te zien, ze zitten er wel degelijk.
Platybunus heeft een erg brede oogheuvel, die weinig is ingedeukt tussen de ogen, bij de voorjaarshooiwagen
is de deuk dieper en de heuvel smaller. Zie ook de foto's helemaal
onderaan waar beide soorten naast elkaar
staan. Opvallend is de sterke tekening van de vrouwtjes en het zeer donker van kleur zijn van de mannen.
Beide geslachten hebben flinke tanden op de pedipalpen, dit is al bij onvolwassen dieren te zien.
Op de oude vindplaatsen treft men vaak alleen vrouwtjes aan, mannen zijn een uitzondering. In Odoorn vind ik zowel mannen
als vrouwen, iets meer vrouwen. De veronderstelling is dat de dieren een besmetting hebben met een bacterie
(Wolbachia of Cardinium) die voorkomt dat er mannen worden geboren en de vrouwtjes parthenogenetisch laat voortplanten.
Een Engels artikel hierover kun je hier:
(Martin, 2009) pdf downloaden.
Volgens Hay Wijnhoven komt dit verschijnsel ook voor bij de Nederlandse populatie van de hooiwagen Trogulus
tricarinatus. De toekomst moet uitwijzen of de populatie in Odoorn ook steeds meer vrouwen en minder mannen
zal hebben.
Platybunus pinetorum ♀
Platybunus pinetorum ♂
Platybunus pinetorum ♀
Platybunus pinetorum ♂
Platybunus pinetorum ♂, eet een rupsje
Platybunus pinetorum ♀
Platybunus pinetorum ♂
De eerste jongen zie je in juli, de oogheuvel is in verhouding tot het lichaam geweldig groot, haast zo breed als het lichaam en heeft nu al de oranje kleur die zo kenmerkend is voor de soort, evenals de brede gladde welving tussen de ogen.
Platybunus pinetorum juveniel
Platybunus pinetorum juveniel
Platybunus pinetorum juveniel
Platybunus pinetorum juveniel
Na een vervelling is de oogheuvel in verhouding tot het lichaam niet meer zo groot, maar toch groter dan bij de volwassen dieren. Soms blijft een jonge hooiwagen zelfs zitten als er een springstaart overheen loopt. Deze springstaart is ongeveer 3 mm lang, zo kan je goed zien hoe klein de hooiwagen nog is.
springstaart en Platybunus pinetorum juveniel
Voor de laatste vervelling is de hooiwagen alleen nog kleiner dan een volwassen exemplaar en de poten zijn nog donker gevlekt.
Platybunus pinetorum juveniel
Voorjaars hooiwagen, Rilaena triangularis
In de Engelse literatuur wordt voor Rilaena triangularis (Herbst, 1799)
de
naam Platybunus triangularis Simon, 1879 gebruikt.
Evenals Platybunus overwintert de voorjaarshooiwagen als juveniel. Hij wordt april tot eind juli volwassen. Lichaamslengte vrouwtjes tot 7mm, mannetjes tot 4.5mm. De mannetjes zijn licht geel bruin, de vrouwtjes iets donkerder bruin met een duidelijke zadel tekening die bij de mannen ontbreekt. De oogheuvel vormt een belangrijk determinatie kenmerk, een hoge, getande diep ingesneden verhoging. Op de eerste foto een nog zeer kleine voorjaarshooiwagen van begin september. Duidelijk zijn weer de verhoudingsgewijs grote oogheuvel die erg donker is in vergelijking met de voorgaande soort.
Voorjaars hooiwagen, Rilaena triangularis juv
Voorjaars hooiwagen, Rilaena triangularis juv
Voorjaars hooiwagen, Rilaena triangularis
Voorjaars hooiwagen, Rilaena triangularis
Voorjaars hooiwagen, Rilaena triangularis
Voorjaars hooiwagen, Rilaena triangularis
Voorjaars hooiwagen, Rilaena triangularis
Ter vergelijking: Voorjaarshooiwagen en Platybunus pinetorum
Voorjaars hooiwagen, Rilaena triangularis
Platybunus pinetorum ♀
literatuur:
- Arthofer W, Rauch H, Thaler-Knoflach B, Moder K, Muster C, Schlick-Steiner BC, Steiner FM. How diverse is Mitopus morio? Integrative taxonomy detects cryptic species in a small-scale sample of a widespread harvestman. — Mol Ecol. 2013 Jun 4. doi: 10.1111/mec.12340. (Epub ahead of print)
- Cuppen, J.G.M. 1994. Dicranopalpus ramosus, a new species of harvestman for the Netherlands (Opilionida: Phalangiidae). — Entomologische Berichten, Amsterdam 54: 176-178.
- Martin, O.Y. & Goodacre, S.L. 2009. Widespread infections by the bacterial endosymbiont Cardinium in arachnids — 2009. The Journal of Arachnology 37:106-108
- Noordijk, J. 2014. Laatste populaties van de hooiwagen Opilio parietinus (Opilionida: Phalangiidae) in Nederland. — Entomologische Berichten, 74(1-2). 2014: 21-27.
- Weele, R. van der 1993. Opilio canestrinii nieuw voor de Nederlandse fauna (Opilionida: Phalangiidae). — Entomologische Berichten, Amsterdam 53: 91.